Phát triển nhận thức đóng vai trò vô cùng quan trọng trong quá trình đào tạo trẻ em. Vậy, đặc điểm và yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển nhận thức của trẻ em là gì?
Nhận thức là gì?
Nhận thức là quá trình tiếp thu kiến thức, am hiểu thông qua suy nghĩ, kinh nghiệm và giác quan, bao gồm các hoạt động như tri thức, chú ý, ghi nhớ, đánh giá, ước lượng, lý luận, tính toán, giải quyết vấn đề, đưa ra quyết định, lĩnh hội và sử dụng ngôn ngữ.
Phát triển nhận thức cho trẻ là quá trình gia tăng khả năng nhận biết, hình thành tư duy dựa trên các lĩnh vực chính: làm quen toán học, khám phá khoa học, am hiểu xã hội. Quá trình này đòi hỏi lộ trình và phương pháp giáo dục khoa học cụ thể. Độ tuổi mầm non là giai đoạn vàng để trẻ hình thành khả năng nhận thức, hoàn thiện bản thân và trang bị kỹ năng sống cần thiết.
Đặc điểm phát triển nhận thức ở trẻ
Jean Piaget, nhà tâm lý học và sinh vật học người Thụy Sĩ nổi tiếng với những nghiên cứu về sự khác biệt trong giai đoạn phát triển tư duy, nhận thức và trí tuệ thời thơ ấu, đã xây dựng mô hình phát triển nhận thức theo từng độ tuổi cho trẻ em.
Giai đoạn cảm giác vận động
Từ khi chào đời đến khoảng 2 tuổi là giai đoạn trẻ chủ yếu nhận biết thế giới thông qua các giác quan và vận động cơ thể. Mọi hành động của bé lúc này đều xuất phát từ những kích thích cơ bản. Đây cũng là giai đoạn hoàn thiện các phản xạ bẩm sinh như cầm nắm, bú sữa, bước đi,…
Ví dụ: Khi bé nhìn thấy một món đồ chơi mới lạ và bắt mắt, bé sẽ chủ động vươn tay ra để cầm nắm và khám phá món đồ ấy. Trẻ em trong giai đoạn này yêu thích những kích thích sáng, bóng, chuyển động và có nhiều tương phản.
Giai đoạn tiền thao tác
Sau giai đoạn cảm giác vận động, từ 2 đến 7 tuổi, trẻ bước vào giai đoạn tiền thao tác, đánh dấu sự phát triển mạnh mẽ về nhận thức. Biểu hiện nổi bật nhất là sự hình thành và phát triển ngôn ngữ, cùng với niềm đam mê với các trò chơi mang tính biểu tượng. Trẻ bắt đầu tưởng tượng những món đồ chơi như búp bê, siêu nhân, gấu bông, xe ô tô,… có khả năng nói chuyện, thể hiện cảm xúc y như con người, và thường xuyên trò chuyện cùng chúng.
Giai đoạn thao tác cụ thể
Từ 7 đến 11 tuổi, trẻ em bước vào giai đoạn thứ ba trong quá trình phát triển nhận thức, được gọi là giai đoạn thao tác cụ thể. Đây là giai đoạn đánh dấu sự xuất hiện của tư duy logic đầu tiên ở trẻ. Tuy nhiên, trẻ vẫn gặp khó khăn trong việc phân biệt với tư duy lý thuyết và trừu tượng.
Điểm nổi bật của giai đoạn này là trẻ có khả năng nhìn nhận thế giới từ nhiều góc độ khác nhau. Trẻ hiểu rằng sự thay đổi về vị trí hay hình dạng không ảnh hưởng đến khối lượng của vật thể.
Nhờ những tiến bộ trong tư duy logic, trẻ em ở giai đoạn này có thể thực hiện các thao tác phức tạp hơn, ví dụ như:
- Phân loại vật thể theo nhiều tiêu chí khác nhau
- Sắp xếp các vật thể theo thứ tự logic
- Hiểu được khái niệm về bảo tồn (số lượng, khối lượng, diện tích…)
- Thực hiện các phép tính toán đơn giản
- Giải quyết các vấn đề thực tế một cách logic
>>> Tìm hiểu thêm: Các bài tập phát triển tư duy cho trẻ
Giai đoạn hoạt động chính thức
Hoạt động chính thức đánh dấu giai đoạn cuối cùng trong quá trình phát triển nhận thức của con người, trải dài từ 12 tuổi đến lứa tuổi trưởng thành. Đây là giai đoạn mang tính đột phá, góp phần định hình và hoàn thiện tư duy cho trẻ.
Điểm nổi bật của giai đoạn này là sự xuất hiện của tư duy trừu tượng. Trẻ bắt đầu tư duy logic, thích khám phá những khái niệm phức tạp, thậm chí có khả năng tự lập kế hoạch và giải quyết vấn đề một cách khoa học. Thay vì bó hẹp trong thế giới cụ thể, trẻ giờ đây có thể tưởng tượng, suy luận và đưa ra những phán đoán về những điều giả định, những gì không tồn tại trong thực tại.
Sự phát triển vượt bậc trong giai đoạn hoạt động chính thức đặt ra những yêu cầu mới cho ba mẹ trong việc giáo dục con. Ba mẹ cần tạo môi trường học tập khuyến khích tư duy sáng tạo, logic, đồng thời khơi gợi niềm đam mê khám phá khoa học ở trẻ. Ba mẹ cũng nên kiên nhẫn lắng nghe, tôn trọng những ý tưởng và suy nghĩ của con, từ đó giúp con phát huy tối đa tiềm năng của bản thân.
Những yếu tố ảnh hưởng đến nhận thức của trẻ
Nhận thức của trẻ em không ngừng biến đổi qua các giai đoạn, dẫn đến những thay đổi trong hành vi và trí tuệ. Vậy nguyên nhân nào dẫn đến những bước chuyển biến này?
Giản đồ tri thức của cá nhân
Giản đồ tri thức là một lược đồ bao hàm cả phạm trù kiến thức và quá trình hình thành kiến thức. Nó không phải là một bản đồ cố định mà luôn thay đổi và phát triển không ngừng trong suốt quá trình học hỏi và trưởng thành. Các thông tin mới liên tục được bổ sung, cập nhật, đồng thời các lược đồ cũ cũng có thể được điều chỉnh, mở rộng hoặc thậm chí thay thế hoàn toàn bởi những khái niệm mới mẻ hơn.
Ví dụ, một em bé có thể hình dung chú chó nhỏ với bộ lông mềm mại và bốn chân ngắn ngủn. Tuy nhiên, khi gặp gỡ một chú chó trưởng thành với bộ lông xù và bốn chân dài hơn, bé sẽ tiếp nhận thông tin mới này và điều chỉnh, bổ sung kiến thức về chú chó trong trí óc mình.
Khả năng cập nhật giản đồ tri thức của cá nhân
Quá trình cập nhật giản đồ tri thức không chỉ giới hạn ở trẻ em mà còn diễn ra ở mọi lứa tuổi. Khi tiếp xúc với những kiến thức mới, con người ta sẽ liên tục điều chỉnh và bổ sung vào kho tàng tri thức của bản thân, giúp họ hiểu biết sâu rộng và toàn diện hơn về thế giới xung quanh.
Sự đồng hóa
Khi tiếp nhận thông tin mới với những kiến thức đã có sẵn, con người thường có xu hướng điều chỉnh thông tin mới để phù hợp với niềm tin hiện tại của bản thân. Quá trình này được gọi là đồng hóa. Ví dụ như, khi trẻ em nhìn thấy một chú chó và gọi nó là “chó”, đây chính là biểu hiện của việc đồng hóa con vật đó vào trong kiến thức về loài chó mà trẻ đã hình thành trước đó.
Sự cân bằng
Theo nhà tâm lý học Piaget, tất cả trẻ em đều hướng đến và có khả năng đạt được trạng thái cân bằng giữa hai quá trình tâm lý quan trọng: đồng hóa và thích nghi. Khi bước vào giai đoạn phát triển nhận thức mới, trẻ em vẫn giữ lại những năng lực đã hình thành từ giai đoạn trước. Chính sự cân bằng này đóng vai trò then chốt trong việc giải thích cách trẻ em chuyển tiếp suôn sẻ từ giai đoạn tư duy này sang giai đoạn tiếp theo.
Với những thông tin được chia sẻ trong bài viết, hy vọng các bậc phụ huynh sẽ có thêm nguồn tư liệu quý giá để lên kế hoạch phát triển nhận thức cho con em mình ở từng giai đoạn phát triển. Đừng quên theo dõi các bài viết tiếp theo của Eduforlife để cập nhật thêm nhiều kiến thức bổ ích và thú vị cho hành trình nuôi dạy con cái nhé!
>>> Xem Thêm: Tổng hợp những phương pháp dạy con thông minh cho ba mẹ
