Thi giữa học kì, bạn lớn về nhà, mặt mũi buồn so so, nói với mẹ: Hôm nay con làm bài kiểm tra toán, đến phút chót rồi con mới phát hiện con viết nhầm số 1 thành số 3, nhưng mà cô thu bài mất nên con không kịp sửa. Chắc con không được 10 như kì trước đâu mẹ ạ. Giá mà con nhanh thêm một phút nữa thôi thì chắc chắn là con sẽ được 10.
Bố động viên: không sao con ạ, 8 điểm là tốt lắm rồi.
Nó vẫn buồn buồn, nói: nhưng mà con không thích bị kém môn Toán.
Tôi bảo: Con thử nghĩ xem làm thế nào để lần sau không bị điểm kém nữa?
Nó bảo: chắc con phải làm nhanh hơn.
Thấy nó làm sai bài, bị điểm kém, tôi mừng quá.
Mừng là vì nhờ cái điểm kém này mà con biết quí trọng thời gian, con biết rằng một phút có giá trị thế nào. Mừng vì con biết nhận ra mình sai ở đâu. Và mừng vì con biết tự đặt mục tiêu cho bản thân.
Cả mấy hôm liền nó cứ lằn nhằn về bài kiểm tra toán, nhắc đi nhắc lại về sai lầm của mình. Cho đến khi nhận điểm 8 cô trả, mặt nó càng bần thần hơn nữa. Mặc dù bố mẹ không tỏ ra quan tâm đến điểm 8 của nó lắm, nhưng nỗi buồn điểm 8 trong nó vẫn không nguôi ngoai.
Một tuần sau, tôi thấy nó làm bài tập rất nhanh. Bài nào có thể làm được là nó làm luôn tại lớp. Cuối tuần, nó chủ động làm xong bài tập rồi mới đi chơi, không để nước đến chân mới nhảy như trước. Nó khoe, con giờ làm nhanh lắm, con đã làm hết bài tập của thứ 6 tuần sau rồi. Không hiểu sao sau lần bị điểm 8 con lại làm bài nhanh hơn hẳn. CẢM ƠN CÁI SAI LẦM.
Nó nói vậy, và tôi bảo: câu này của con hay lắm, mẹ sẽ ghi lại để kể cho mọi người.
Tôi cho rằng trẻ con có một quyền, đó là quyền mắc sai lầm. Bọn chúng sinh ra vốn yếu đuối và không hoàn hảo, cho nên mắc sai lầm là việc bình thường, tất yếu. Có điều là người lớn chúng ta cần học cách ứng xử với sai lầm của trẻ và dạy trẻ cách tự ứng xử với sai lầm của mình.
Thử hình dung một đứa trẻ sinh ra đã hoàn hảo và mạnh mẽ, nó sẽ bất hạnh thế nào. Nó sẽ không bao giờ được người khác giúp đỡ, che chở, sẽ không bao giờ được người khác bao dung và tha thứ. Không ai chấp nhận sự yếu kém và không hoàn hảo của nó. Và vì thế, nó sẽ không cảm nhận được về tình yêu thương, thậm chí sẽ chẳng học hỏi được gì về cuộc sống. Thời thơ ấu kéo dài quá đáng của con người, với quá nhiều yếu đuối, thất bại và sai lầm có lẽ là một sự cố ý của tạo hóa, để dạy cho loài người bài học về sự yêu thương và khoan thứ, cho loài người cơ hội được học hỏi và trưởng thành.
Tôi học được ý tưởng này từ Rousseau, nhà triết học giáo dục thời đại Khai sáng của Pháp. Trong cuốn “Emile hay là bàn về giáo dục”, ông viết: “Ta than vãn về tình trạng của tuổi thơ, ta không thấy rằng loài người sẽ tiêu vong, nếu như con người không khởi đầu bằng việc là trẻ thơ”.
Cuộc sống chẳng bao giờ là một đường thẳng. Chẳng ai trên đời tránh khỏi các sai lầm và thất bại. Không một đứa trẻ nào không từng sai lầm và thất bại. Nhân cách, năng lực, phẩm chất của con người không phải là một cái gì bất biến. Một đứa trẻ hôm nay có thể ngoan, ngày mai có thể không ngoan. Một học sinh giỏi không có nghĩa là em sẽ vĩnh viễn học giỏi. Việc nhìn nhận đứa trẻ như một thực thể bất biến, nguyên phiến, hoặc ngoan hoặc hư, hoặc giỏi hoặc dốt, hoặc tốt hoặc xấu vô hình chung đã nhốt chặt đứa trẻ vào các tính từ. Khi ta nhìn nhận đứa trẻ như một thực thể co giãn, ta có thể nới rộng biên độ của lòng bao dung và cho trẻ một không gian cũng như thời gian đủ rộng để thay đổi.
Nhưng không phải người lớn nào cũng nhận thức được điều này. Sự đầu tư quá mức thời gian, tiền bạc và công sức, sự kì vọng quá lớn vào con cái, tình yêu có điều kiện của chúng ta dành cho con cái (bố mẹ sẽ yêu con nếu….) đã khiến cho nhiều bố mẹ không chịu được những sai lầm và thất bại của con. Mỗi khi con thất bại, nhiều người cảm thấy hệt như cái cây mà mình chăm sóc bao năm bỗng bị gió bão quật đổ. Cảm giác xót xa tiếc nuối khiến chúng ta khó giữ được bình tĩnh, dẫn đến phản ứng tiêu cực trước thất bại của con. Hẳn là chúng ta đã từng nghe không ít lần trong đời một ai đó nói: Con làm thế là bôi gio trát trấu vào mặt mẹ, Mày làm thế là bao nhiêu công lao của tao đổ xuống sông xuống biển, hoặc thậm chí nặng nề hơn: Ra khỏi nhà đi, mày không xứng đáng là con tao.
Đứa trẻ đã một lần bị tổn thương vì sai lầm của chính chúng, một lần nữa lại cảm thấy đau buốt vì những lời lẽ tàn nhẫn của bố mẹ. Chúng chẳng còn đủ bình tĩnh để nhìn vào sai lầm của bản thân, phân tích xem nó từ đâu tới, phải ứng xử với nó ra sao. Trong trái tim chúng, nỗi đau đã chiếm chỗ, cảm giác thất vọng về bản thân đã chiếm chỗ, nỗi buồn đã chiếm chỗ.
Để trẻ học được bài học từ thất bại, bố mẹ cũng phải học cách ứng xử với thất bại của con. Gạt nỗi xấu hổ và tiếc nuối của bản thân sang một bên, gạt thất vọng và giận dữ sang một bên, bạn hãy nhìn nhận thất bại và lỗi lầm của con như một cơ hội thật tốt để tạo nên những cú hích của sự thay đổi, dấu mốc của sự trưởng thành trong cuộc đời của trẻ.
- Cho con cơ hội và môi trường chia sẻ về sự thất bại của mình: Hãy biến ngôi nhà của bạn không chỉ thành phòng trưng bày thành tích, mà còn là phòng trưng bày những thất bại. Bạn có thể kể cho con nghe về những thất bại và sai lầm của bạn trong quá khứ, khi còn là một đứa trẻ, cũng như những thất bại của bạn khi đã trở thành một người lớn. Vì bản tính sĩ diện, không phải ai cũng dễ dàng cho người khác thấy phương diện yếu đuối, bất toàn của mình, vì thế, chúng ta thường có xu hướng gồng mình lên, cố gắng tỏ ra hoàn hảo và che giấu sự yếu đuối của bản thân. Việc “trưng bày” thất bại thường xuyên trong ngôi nhà của bạn sẽ tạo cho con ấn tượng rằng, việc chia sẻ về khó khăn và thất bại của mình chẳng có gì xấu xa. Sự tích tụ những cảm giác về sư thất bại trong một góc nào đó của trái tim chỉ tạo nên những vết thương ngầm khó hàn gắn, và gia tăng cảm giác stress, vì thế, cần phải để những thất vọng, bất mãn về sai lầm và thất bại được biểu đạt ra bên ngoài.
- Lắng nghe và chấp nhận: mỗi khi nghe một “tin xấu” gì đó về con mình, thay vì giận dữ, xấu hổ, tức giận, xót xa…, hãy hít một hơi thật dài để tiếp tục lắng nghe. Khi biết mình sai lầm và thất bại, đứa trẻ cũng đau đớn và xấu hổ, thất vọng chẳng kém gì bạn. Chúng cần một người biết lắng nghe hơn là cần những lời khuyên. Những lời động viên, cưng nựng thậm chí cũng không có ích, bởi nó có thể khoan sâu mãi vào vết thương, hoặc nó sẽ khiến cho đứa trẻ không nhận ra hậu quả thực sự của vấn đề và trở nên kém ý chí. Vì thế, hãy lắng nghe và chấp nhận những sai lầm, thất bại của con và coi đó là một cơ hội thật tốt để học hỏi.
- Đặt câu hỏi: Trong lúc lắng nghe, bạn có thể đặt ra các câu hỏi như theo con là tại sao, giờ mình phải làm thế nào, nếu con được làm lại thì con sẽ làm gì? Hãy dành cho con khoảng thời gian yên tĩnh cần thiết để tự đối diện với cảm giác của mình, tự phân tích các hành động của mình để nhận ra chuỗi nhân quả của các hành động, cái mắt xích quan trọng nhất trong đó đã dẫn con đến thất bại. Tôi tin mọi đứa trẻ đều rất thông minh, chúng không những biết rõ hậu quả ra sao, mà còn có thể hiểu được nguyên nhân của mỗi thất bại và đặc biệt tự chúng sẽ biết cách để rút ra những bài học từ sự thất bại đó. Khả năng tự nhận thức chính là một trong những năng lực vô cùng quan trọng của con người, giúp con người biết rõ mình là ai và làm thế nào để điều chỉnh, hoàn thiện bản thân. Năng lực giải quyết vấn đề cũng chính là một trong những năng lực cốt lõi giúp con người có thể đối phó với những tình huống liên tục thay đổi của cuộc sống.
- Cho trẻ không gian và thời gian để tự điều chỉnh: giai đoạn phục hồi sau vấp ngã là một khoảng thời gian cực kì nhạy cảm. Lỗi lầm cần có thời gian để sửa chữa, cũng như vết thương cần có thời gian để phục hồi. Những tác động tiêu cực trong thời gian này, ví như những lời giục giã, xỉ vả, chì chiết có thể làm cho vết thương đó không bao giờ được chữa lành. Vì vậy, là một người mẹ thông minh, bạn hãy lùi sang một bên, quan sát và chờ đợi, dõi theo những bước tự điều chỉnh của trẻ, chấp nhận những cảm xúc tiêu cực của trẻ, thậm chí sẵn sàng chờ đón những sai lầm tiếp theo của trẻ. Những gợi ý về giải pháp, sự chăm sóc về thể chất cũng như sự tin cậy, quan tâm về tinh thần trong giai đoạn này cực kì quan trọng để giúp gia tăng nội lực của trẻ. Tôi tin rằng cảm giác bình yên và được tin cậy, yêu thương chính là cội rễ của mọi sức mạnh bên trong con người.
- Tạo động lực: khi con bắt đầu có những bước thay đổi đầu tiên, hãy ghi nhận con bằng những cách nói: hôm nay con đã làm tốt hơn hôm qua rồi đấy. Sự ghi nhận với những nỗ lực dù rất nhỏ của trẻ chính là cách tạo động lực bên ngoài để trẻ tiếp tục thay đổi bản thân mình. Ngoài ra, có thể tạo ra động lực bên trong bằng cách hướng dẫn con xác định mục tiêu, lập kế hoạch cụ thể cho mỗi hành động của mình, sử dụng các công cụ để kiểm soát, theo dõi và đánh giá việc thực hiện kế hoạch và mục tiêu.
Nếu như bệnh tật là món quà mà tự nhiên ban cho cơ thể của con, để con dần chống chọi, thích ứng với môi trường sống, để con tự sản sinh ra kháng thể và trở nên mạnh mẽ hơn, thì sai lầm và thất bại chính là món quà “nhân tạo” mà xã hội tặng cho con, là cơ hội để con thay đổi và trưởng thành. Hãy bình tĩnh đón nhận và chấp nhận nó như một món quà bạn nhé.
(TS. Nguyễn Thị Ngọc Minh)