Hôm nay, tôi vừa dạo qua một loạt các phần mềm dạy học, và thực sự nhận thấy, sau đợt dịch Covid, công nghệ giáo dục đã tiến bộ vượt bậc. Máy móc đã thay thế được rất nhiều công việc của người thầy và ngày càng trở nên hữu ích, thân thiện hơn với người học. Khi cách mạng công nghệ đang ngày càng xâm lấn sâu hơn vào giáo dục, thì có lẽ đã đến lúc tất cả chúng ta, những giáo viên, cần dừng lại để suy nghĩ.
Trong suốt quá trình phát triển của lịch sử, mỗi bước phát triển của kĩ thuật và công nghệ lại quét đi một số nghề nghiệp, đẩy một số lượng lớn người lao động vào tình trạng mất việc làm, đồng thời trao cơ hội vàng vào tay những người có khả năng thích ứng, sáng tạo và làm chủ công nghệ mới.
Vậy đã đến lúc để cùng nhau dừng lại và nhận diện đâu là thách thức và đâu là cơ hội.
Đối thủ lớn nhất của chúng ta giờ đây không phải người, mà là máy móc. Và có lẽ câu hỏi lớn mà chúng ta phải cùng nhau trả lời là: Vậy vai trò của giáo viên sẽ là gì? Những công đoạn nào mà ta có thể ủy quyền cho máy móc, công đoạn nào bắt buộc phải có sự tham gia của giáo viên? Đâu là yếu tố cốt lõi của giáo dục mà máy móc không thể thay thế? Nếu không trả lời được thấu đáo những câu hỏi này, chúng ta có thể bị đá văng khỏi vòng quay của xã hội, chịu chung số phận với những người đánh xe ngựa cứ ngoan cố đánh xe ngựa trên đúng con đường đó, bằng đúng phương cách đó, trong lúc một đầu máy hơi nước có thể có sức kéo bằng hàng trăm con ngựa cộng lại.
Nhìn nhận lại công việc dạy học, có thể nhận thấy:
- Học sinh ngày nay có thể hoàn toàn tự học kiến thức bằng nhiều kênh khác nhau. Với sự phát triển mạnh mẽ của tài nguyên mã nguồn mở, ai cũng có cơ hội được tiếp cận nhanh chóng những thành tựu tri thức mới nhất của nhân loại. Nhưng cùng lúc, áp lực thông tin và tri thức trên vai chúng ta ngày càng lớn. Để học sinh không khỏi lầm đường hoặc chết chìm trong khối thông tin khổng lồ như thác lũ đó, người thầy cần trở thành một hướng dẫn viên trên con đường tri thức, cần dạy học sinh cách tìm kiếm, phân tích, đánh giá thông tin, cách sắp xếp thông tin đó thành một hệ thống ngăn nắp trong đầu óc, cách chuyển hóa tri thức của người thành tri thức của mình, cách vận dụng tri thức đó vào đời sống. Đáng tiếc là ngay cả sinh viên của tôi, vốn dĩ là những học sinh rất nỗ lực trong suốt 12 năm học phổ thông, cũng rất ít em có được khả năng này. Mỗi khi làm bài tập hay thuyết trình, tôi thường thấy các em chép y nguyên hoặc đọc như một cái máy những tri thức mà các em hoàn toàn không hiểu, chứ chưa nói là phân tích, xét đoán và vận dụng nó để biến nó thành tài sản của mình.
- Bằng một video bài giảng, các thầy cô chỉ cần dạy một lần cho nhiều lớp học sinh khác nhau. Bằng phần mềm, các thầy cô cũng có thể giao bài tập cho hàng nghìn học sinh khác nhau và phần mềm cũng sẽ giúp các thầy cô giám sát việc làm bài tập và đánh giá kết quả của học sinh. Thế nhưng, tất cả những kĩ thuật, máy móc đó không thể nhận ra sự bối rối của học sinh trước một kiến thức nào đó để mà dừng lại, giảng giải kĩ hơn, bằng một ngôn ngữ đơn giản hơn, giúp cho em à lên một tiếng: hóa ra là như vậy. Máy móc cũng không nhận ra được mối quan tâm khác nhau của từng học sinh, để với học sinh yêu thích thể thao, có thể cài đặt vào giờ dạy văn chẳng hạn, một so sánh ví như: các em biết không, việc đọc cũng giống như đá bóng. Cùng với sân cỏ đó, với đối thủ đó, với cầu thủ đó, nhưng nếu ta có chiến lược thông minh, ta có thể khắc chế được đối thủ, phát huy hết sức tiềm năng của bản thân để chủ động giành phần thắng.
- Máy móc có thể đánh giá học sinh qua các chỉ số: số giờ làm bài, số câu trả lời đúng, thời điểm nộp bài, nhưng trong giáo dục, có vô vàn những thứ rất quan trọng nhưng không phải là số, không đo lường được một cách rõ ràng: tình yêu của học sinh dành cho môn học, phong cách học tập riêng của học sinh, sở trường và sở đoản, sự tò mò và khát vọng học tập bên trong mỗi học sinh, đó là những yếu tố cốt lõi tham gia vào quá trình học tập của người học. Nó cũng chỉ đánh giá được học sinh vào thời điểm hiện tại, dựa trên những hành vi học tập trong quá khứ, mà khó lòng chỉ ra được con đường mà em nên đi trong tương lai. Vào lúc đó, người thầy có thể hiện diện và nói với em rằng: Con biết không, con thật sự có năng lực rất đặc biệt về vật lý. Con có khả năng quan sát rất tốt và đầu óc phân tích rất logic, con rất sáng tạo. Con có thể tự đọc sách vật lý và làm các thí nghiệm vật lý, có thể thử sáng chế nữa. Sự đánh giá đó thực sự là một phép màu, bởi nó kích hoạt niềm tin bên trong đứa trẻ, và chỉ rõ cho nó con đường nó cần phải theo đuổi để hoàn thiện những tiềm năng vốn có của mình.
- Máy móc đưa ra phản hồi, đánh giá một cách hoàn toàn lạnh lùng, bởi bản thân nó không có một cơ thể biết cảm xúc. Ngay cả Sophia, cô robot được cấp quyền công dân đầu tiên trên thế giới, nổi tiếng thông minh vì biết biểu cảm và đối đáp như con người, thì ai cũng biết bên trong cô không có trái tim, và những cảm xúc của cô chỉ là ngụy tạo. Trong khi đó, người thầy có thể tiến lại gần, đặt bàn tay ấm áp lên vai đứa trẻ và nói với nó khi nó chẳng may thất bại: Thầy biết là con đang buồn, bởi vì thầy cũng rất buồn. Sao có thể không buồn cho được. Nhưng thầy tin một bài thi chẳng thể nói lên tất cả. Con đã cố gắng hết sức. Và con còn có nhiều cơ hội khác nữa. Và dù thế nào thì thầy cũng tin ở con. Sự đánh giá ấm áp đó chính là động lực để đứa trẻ biết rằng mình cần phải đứng lên, đi tiếp.
- Và bởi máy móc không có một cơ thể, nên nó không truyền đi được năng lượng, không khơi được nguồn cảm hứng. Nó có thể tạo nên những động lực ngắn ngủi, thông qua những phần thưởng kích hoạt sự tự mãn của con người, nhưng nó không khơi dậy được động lực sống mạnh mẽ bên trong người học. Nhưng, có cơ hội được tiếp xúc với nhiều người thầy vĩ đại, tôi nhận ra từng ánh mắt, nụ cười, giọng nói của họ đều có khả năng truyền đi một nguồn năng lượng vô cùng to lớn, hâm nóng toàn bộ cơ thể, kích hoạt từng tế bào, làm đầu óc của chúng ta trở nên bừng sáng, và trái tim của chúng ta bồi hồi xúc động. Những người thầy như vậy có thể chỉ cho chúng ta thấy ý nghĩa của cuộc đời mình, đánh thức được trong ta hoài bão được cống hiến- thứ ngọn lửa sẽ kích hoạt mọi đam mê và tiềm lực bên trong mỗi chúng ta, khiến cho ta có thể vui vẻ sống, học tập và làm việc mỗi ngày. Vào lúc máy móc bất lực, người thầy có thể nói với các em rằng: Con biết không, cho đến năm 40 tuổi, cô mới biết hóa ra mình được sinh ra và sắp đặt để làm giáo viên, và mình có thể làm việc này không mệt mỏi, kể cả không được trả lương đi chăng nữa. Và cô có mặt ở đây, bất cứ khi nào con có thắc mắc, vì đó là sứ mệnh mà ông trời đã giao phó cho cô trong cuộc đời mình. Một ngày nào đó, con cũng sẽ phát hiện ra sứ mệnh của riêng con.
Và còn rất nhiều điều khác nữa mà máy móc không bao giờ có thể thay thế.
Trong cuộc chiến này, để không bị đánh bại bởi máy móc, chúng ta có rất nhiều vũ khí.
Và cho đến thời điểm này, tôi nhận ra rằng, công nghệ đã buộc mỗi giáo viên chúng ta phải trở nên “người” hơn. Những giáo viên dạy như một cái máy, phân phát tri thức một cách cao ngạo, chẳng mấy chốc sẽ hết thời. Cuộc sống đòi hỏi chúng ta phải trở thành những giáo viên biết lắng nghe, giàu lòng trắc ẩn, hiểu biết tường tận về cá nhân từng đứa trẻ. Cuộc sống cũng đòi hỏi chúng ta phải trở thành những con người giàu trải nghiệm và biết không ngừng tự vấn, ngẫm nghĩ về những bài học mà mình đã thu nhận được trong cuộc đời. Cuộc sống cần những giáo viên biết sống một cách cống hiến, cho đi không vụ lợi và chú tâm với mỗi việc mình làm, để toàn bộ cuộc đời mình và cơ thể mình trở thành một bài học. Cuộc sống cần những giáo viên hiểu biết rất rõ về bản thân mình, về sứ mệnh mình đang được giao phó, để đánh thức được khát vọng sống, động lực học tập bên trong mỗi đứa trẻ. Trong cuộc cạnh tranh với máy móc, để có thể chiến thắng, ta không còn lựa chọn nào khác ngoài cách làm cho mình trở nên nhân ái hơn, để có thể tiến lại gần học sinh hơn nữa.
(TS. Nguyễn Thị Ngọc Minh)